De huidige Heilig Kruiskapel is gebouwd ter vervanging van een kleinere oudere kapel, in de archieven bekend als het z.g. Heilig Huisken. Omdat deze kapel zeer veel pelgrims uit de Meierij aantrok, werd in 1729 besloten om op deze plaats een grotere kapel te bouwen. Voor de bouw van deze kapel werden toen veel schenkingen ontvangen uit de Luyksgestelse gemeenschap, terwijl een deel van het interieur afkomstig was van de abdij van Postel. De Kapel had blijkbaar, evenals het Heilig Huisken, een bijzondere betekenis voor de inwoners van Luyksgestel. Ook nadat de kapel gereed was gekomen, schonken veel personen, voornamelijk teuten, geld aan de kapel. De teuten waren handelslieden, verenigd in z.g. compagnieën die handel dreven in koperwaren en mensenhaar tot in Denemarken en Amerika toe.
In 1840 werd de St. Martinuskerk door brand verwoest. Twee jaar diende de kapel als parochiekerk, waartoe deze was uitgebreid met een houten loods. In de kapel werden verschillende uit de brand van de St. Martinuskerk geredde kostbare inventarisstukken ondergebracht.
Dat de kapel in de belangstelling is blijven bestaan, daarvan getuigen de vele kostbare inventarisstukken welke vanouds in de kapel aanwezig waren, waarvan een deel om veiligheidsredenen in latere tijden hebben overgebracht naar de St. Martinuskerk. Opmerkelijk is dat bij de eerste kadastrale opnamen bleek dat de kapel al zeer lang particulier bezit was. (de eigenaren waren teuten)
Eerst in 1900 kwam de kapel kadastraal in handen van het R.K. kerkbestuur van Luyksgestel.
Direct in verband met de naam H. Kruiskapel is vermeldenswaard de historie van het kruis bij de kapel.
Zeer lange tijd bevond zich tegen de achterzijde van de kapel onder een klein afdakje een prachtig 15-de of 16-de eeuw houten crucifix, dat midden vorige eeuw overgebracht is naar de St. Martinuskerk. Men heeft toen bij de kapel een nieuw betonnen kruisbeeld geplaatst, ontworpen door René Groenen, die ook in 1956 de glas in lood ramen van de kapel heeft ontworpen en uitgevoerd.
Toen achter de kapel een nieuw kerkhof is gerealiseerd werd dit beeld verplaatst naar het kerkhof.
In 1997 werd de oude traditie van een Kruis buiten bij de H. Kruiskapel hersteld, toen een eigentijds bronzen kruis werd geplaatst, ontworpen en uitgevoerd door de beeldend kunstenaar Toon Slegers uit Weebosch.
In 1973 was een grote restauratie van de kapel noodzakelijk geworden. Ondanks dat ca. 80 % van de restauratiekosten gesubsidieerd zou kunnen worden, omdat de Kapel een rijksmonument was geworden, ontbraken bij het kerkbestuur en bij het bisdom de middelen om de financiering rond te krijgen.
Om de restauratie toch te kunnen financieren is toen de Stichting vrienden van de Kapel van het H. Kruis opgericht, die de benodigde gelden bijeenbracht. Deze stichting is na de grote restauratie in 1973 blijven bestaan om het bouwkundig onderhoud van de kapel daarna veilig te stellen en het kerkbestuur van de St. Martinus parochie daarvan te ontlasten.
Dank zij de steun van een groeiend aantal contribuanten heeft de stichting niet alleen het bouwkundig onderhoud tot op heden voor haar rekening kunnen nemen, doch heeft zij o.a. een volledig nieuw tuinplan rond de kapel gerealiseerd (1992) ontworpen door P.A.M. Buys, alsmede een nieuwe bronzen kruis buiten (1997) en nieuwe bronzen kruiswegstaties binnen in de kapel (2001) van Toon Slegers aan de Luyksgestelse gemeenschap kunnen aanbieden.
Het was voor de contribuanten van de stichting en voor degenen die het dagelijks onderhoud en de dagelijkse zorg voor de kapel hadden een bijzondere eer dat in november 2002 deze kapel uit 114 aanmeldingen de eerste prijs ontving van de Stichting Monumentenprijs Noord Brabant met als motivering “De bijzondere ligging temidden van de akkers, deels omzoomd door oude lindebomen, de goede staat van onderhoud en de evenwichtige combinatie van antieke beelden en actuele kerkelijke kunst van niveau”
De Luyksgestelse gemeenschap mag trots zijn op haar kapel, die de laatste jaren in steeds meerdere mate niet alleen als devotiekapel, maar ook voor doop- en huwelijksplechtigheden wordt gebruikt.
Luyksgestel, 15 januari 2003,
J.A.M. de Haan,
Voorzitter Stichting vrienden van de kapel van het H. Kruis.
Meer informatie meertens instituut Klik hier
